15 сакавіка - Дзень Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь

Апублікавана 10.03.2025 13:55

У жыцці любога грамадства і дзяржавы Канстытуцыя адыгрывае асаблівую ролю. Яе прыняцце-знакавая гістарычная падзея для кожнай краіны.

Канстытуцыя ўяўляе сабой светапоглядны дакумент, які рэгулюе ўсе бакі жыццядзейнасці дзяржавы, вызначае сацыяльна-палітычныя, эканамічныя і іншыя асновы дзяржаўнасці, забяспечвае ўстойлівасць грамадства.

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь-Асноўны Закон беларускай дзяржавы. Усе іншыя законы і правілы, якія дзейнічаюць у нашай краіне, не павінны супярэчыць Канстытуцыі.

Праца над распрацоўкай першай Канстытуцыі незалежнай Беларусі пачалася яшчэ летам 1990 года, калі была створана Канстытуцыйная камісія. 22 чэрвеня 1990 г.была прынята пастанова Вярхоўнага Савета БССР «Аб стварэнні Канстытуцыйнай камісіі». Персанальны склад Канстытуцыйнай камісіі (74 чалавекі) быў вызначаны 20 ліпеня 1990 г.1 лістапада 1990 г. Былі створаны дзве падкамісіі. 27 ліпеня была прынятая Дэкларацыя Вярхоўнага Савета аб дзяржаўным суверэнітэце. Згодна з гэтым дакументам на тэрыторыі Беларусі ўсталёўвалася вяршэнства Канстытуцыі і законаў Рэспублікі над агульнасаюзнымі нормамі.

Да сярэдзіны 1991 года праект новай Канстытуцыі падрыхтавалі і ўвосень таго ж года ўнеслі на сесію Вярхоўнага Савета. Але вакол яго неадкладна разгарнулася сапраўдная палітычная барацьба, у якой кожны пераследваў свае мэты. Асноўныя дыскусіі разгарнуліся вакол формы кіравання: прэзідэнцкая або парламенцкая рэспубліка. Гэта адбывалася ва ўмовах, калі апазіцыя БНФ ініцыявала такую форму, як рэферэндум, мэтай якога павінен быў стаць роспуск Вярхоўнага Савета. У такіх умовах, з аднаго боку, вызначылася імкненне пашырыць правы парламента, з другога боку, забяспечыць прыняцце закона аб магчымым дэлегаванні правоў парламента-Савету Міністраў. Праца над новай канстытуцыяй прасоўвалася вельмі складана і павольна. Увесну 1993 года дэпутаты прымалі або адхілялі раздзелы цалкам і асобныя артыкулы, шмат разоў абвяшчалася паўторнае галасаванне. Толькі ў сакавіку 1994 года былі прынятыя апошнія спрэчныя артыкулы: аб дзяржаўнай мове, праве на працу, прызнанні роўнасці на выбарах, рэферэндуме, судзе, Канстытуцыйным судзе, фінансава-крэдытнай сістэме і т. д.

У выніку, Асноўны Закон прынялі толькі 15 сакавіка 1994 года ва ўмовах глыбокага сацыяльна-эканамічнага крызісу, які ўразіў Беларусь (рост коштаў, інфляцыя, скарачэнне ВУП і г.д.).

Прынятая 15 сакавіка 1994 г. Канстытуцыя стала першай Канстытуцыяй незалежнай Рэспублікі Беларусь. Яе адрозненне ад якая дзейнічала раней Канстытуцыі 1978 г.у тым, што яна легалізавала пераход нашага грамадства ад камандна-адміністрацыйнай сістэмы ўлады да кіравання грамадствам з дапамогай закона.

Рэспубліка Беларусь упершыню ў гісторыі абвяшчалася як унітарная дэмакратычная сацыяльная прававая дзяржава.

Адной з асаблівасцяў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 15 сакавіка 1994 г.было больш поўнае замацаванне ў ёй правоў і свабод асобы. Яна ўтрымоўвала шэраг новых правоў і свабод, а таксама гарантыйны механізм іх рэалізацыі.

Канстытуцыя замацавала новую сістэму органаў дзяржаўнай улады. Упершыню ў гісторыі Беларусі Заснавана пасада прэзідэнта як кіраўніка дзяржавы.

Для ажыццяўлення кантролю за канстытуцыйнасцю нарматыўных актаў упершыню ў Беларусі быў утвораны Канстытуцыйны суд. Ён быў створаны, перш за ўсё, як гарант выканання Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.

Канстытуцыя 1994 года-антыкрызісная, пасля ў яе прымаліся змены і дапаўненні.

Пры гэтым яны ўносіліся не аднаасобна, а нязменна раячыся з народам, г.зн. на рэферэндумах.

У ліпені 1996 года А.Р. Лукашэнка ўнёс прапанову аб правядзенні другога рэферэндуму, на які прапаноўвалася вынесці шэраг пытанняў, у тым ліку – аб прыняцці новай рэдакцыі Канстытуцыі Беларусі 1994 года.

Падрыхтоўка да рэферэндуму праходзіла ў абстаноўцы канфрантацыі ў грамадстве, супрацьстаяння прэзідэнта і Вярхоўнага Савета.

Рэферэндум адбыўся 24 лістапада 1996 года. Прэзідэнт атрымаў падтрымку 70,45% выбаршчыкаў.

Асноўныя змены, унесеныя ў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь на рэферэндуме 24 лістапада 1996 г.:

1. Заснаваны новы заканадаўчы орган-Нацыянальны Сход (замест Вярхоўнага Савета).
2. Заснаваны новы кантрольны орган-Камітэт дзяржаўнага кантролю (замест Кантрольнай палаты).
3. Канстытуцыйны Суд уключаны ў сістэму судовай улады (раней уваходзіў у сістэму органаў кантролю і нагляду).
4. Замацаваны больш шырокае кола правоў і свабод чалавека і грамадзяніна.
5. Усталяваны больш жорсткі і справядлівы прынцып падзелу ўладаў.
6. Рускай мове, нароўні з беларускай, нададзены статус дзяржаўнай.
7. Змяніліся месца і роля прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у дзяржаўным механізме як кіраўніка дзяржавы, пашырана яго кампетэнцыя.

Адным з найважнейшых уласцівасцяў Канстытуцыі любой дзяржавы выступае менавіта стабільнасць, якая тым не менш не азначае яе абсалютнай нязменлівасць. Грамадскія адносіны, якія складаюць на момант прыняцця Канстытуцыі прадмет яе рэгулявання, развіваюцца, змяняюцца сацыяльныя, эканамічныя і палітычныя ўмовы, у якіх яна дзейнічае. Усё гэта патрабуе перыядычнага прывядзення канстытуцыйных нормаў у адпаведнасць з адбываюцца зменамі. У адваротным выпадку асноўны закон рызыкуе ператварыцца ў гістарычны дакумент, які страціў нарматыўны характар, які мае мала агульнага з рэальнай рэчаіснасцю.

Праца над праектам змяненняў і дапаўненняў Канстытуцыі Рэспублікі пачалася ў 2020 г., а прэзідэнт А. Р. Лукашэнка казаў пра неабходнасць унясення змяненняў у Канстытуцыю яшчэ ў 2016 г.: «Свет імкліва мяняецца. Мы павінны адаптавацца да зменлівых умоў, каб не толькі не страціць занятыя намі нішы, але і знайсці новыя. Паспрабуем падысці да гэтага пытання з розных бакоў. Акуратна, каб не зрабіць горш. З'явіліся новыя праблемы, выклікі. Ды і час, напэўна, патрабуе чагосьці новага. І пачынаць трэба з галоўнага...».

Мэта абнаўлення Асноўнага Закона краіны-стварыць дакумент, які б адпавядаў патрабаванням сённяшняга часу, забяспечваў далейшае развіццё нашай краіны, мір і згоду на беларускай зямлі і дабрабыт нашых грамадзян.

Змены закранулі практычна ўсіх раздзелаў. Прымусовыя змены ўнесены ў 77 артыкулаў, з'явілася 11 новых і ўведзена новая кіраўнік, якая раскрывае статус, паўнамоцтвы, кампетэнцыі Усебеларускага народнага сходу.

Прэамбула Канстытуцыі дапоўнена палажэннямі аб захаванні нацыянальнай самабытнасці, суверэнітэту, духоўных і культурных традыцый Беларусі.

Асноўныя змены, унесеныя ў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь па выніках рэферэндуму 27 лютага 2022 г.:

1. Узроставы цэнз для кандыдата на пасаду прэзідэнта быў узняты з 35 да 40 гадоў. Цэнз бесперапыннага пражывання ў Беларусі павялічаны з 10 да 20 гадоў. Кандыдат у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь не павінен мець замежнага грамадзянства або віду на жыхарства, іншых падобных дакументаў.

Прэзідэнтам можна быць не больш за два тэрміны па 5 гадоў.

2. Прэзідэнт можа быць датэрмінова вызвалены ад пасады Усебеларускім народным сходам у выпадку сістэматычнага або грубага парушэння прэзідэнтам Канстытуцыі, або здзяйснення дзяржаўнай здрады, або іншага цяжкага злачынства па ініцыятыве не менш за адну трэць Палаты прадстаўнікоў, або не менш за 150 тыс.грамадзян Беларусі.
3. У Канстытуцыю ўведзена новая кіраўнік-аб Усебеларускім народным сходзе. УНС-гэта вышэйшы прадстаўнічы орган народаўладдзя Рэспублікі Беларусь, які вызначае Стратэгічныя напрамкі развіцця грамадства і дзяржавы, які забяспечвае непахіснасць канстытуцыйнага ладу, пераемнасць пакаленняў і грамадзянскую згоду. УНС-гэта 1200 дэлегатаў. Тэрмін паўнамоцтваў-5 гадоў. Пасяджэнні павінны быць не радзей аднаго разу ў год. У Усебеларускага народнага сходу шмат паўнамоцтваў:

• сцвярджае асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі, ваенную дактрыну, канцэпцыю нацыянальнай бяспекі;
• прапануе змены і дапаўненні ў Канстытуцыю;
• мае права ўвесці надзвычайнае або ваеннае становішча;
• прызначае кіраўніка і членаў ЦВК;
• устанаўлівае дзяржаўныя і святочныя дні і інш.

У склад УНС абавязкова ўваходзяць былы і дзеючы прэзідэнты, а таксама дэпутаты і іншыя прадстаўнікі ўлады, прадстаўнікі грамадзянскай супольнасці.

4. У Канстытуцыі прадугледжаны шэраг гарантый для былых прэзідэнтаў.
5. Змяняецца парадак работы Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь.
6. У новай рэдакцыі Канстытуцыі адназначна маецца на ўвазе, што краіна не будзе вырабляць ядзерную зброю. Рэспубліка Беларусь развівае атамную энергетыку ў мірных мэтах.
7. Грамадзяне клапоцяцца аб захаванні ўласнага здароўя.
8. Дзяржава стварае ўмовы для абароны персанальных дадзеных і бяспекі асобы і грамадства пры іх выкарыстанні.
9. Кожны павінен праяўляць сацыяльную адказнасць, уносіць пасільны ўклад у развіццё грамадства і дзяржавы.
10. У Канстытуцыі ўстанаўліваецца, што шлюб-гэта саюз мужчыны і жанчыны.
11. Дзяржава забяспечвае захаванне гістарычнай праўды і памяці аб гераічным подзвігу беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Дацэнт кафедры «Філасофія,
гісторыя і паліталогія» Г. М. Чаянкова