17 верасня – Дзень уз'яднання беларускай нацыі
- Апублікавана 12.09.2024 09:10
У гістарычнай памяці кожнага народа адлюстраваны ў той ці іншай меры найбольш важныя лёсавызначальныя падзеі.
Такой знамянальнай падзеяй стаў дзень 17 верасня 1939 года, калі часткі Чырвонай арміі пачалі вызваленчы паход на тэрыторыі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. На працягу амаль 20 гадоў (1921-1939 гг.) беларуская нацыя была разарваная на дзве часткі. Несправядлівы, рабаўніцкі Рыжскі мір сакавіка 1921 года, які стаў вынікам няўдалай для Савецкай Расіі савецка-польскай вайны, замацоўваў за Польшчай землі Заходняй Беларусі з насельніцтвам звыш 4 мільёнаў чалавек і плошчай 100 тыс. кв. км.
Гісторыя ведае нямала прыкладаў падзеленых краін. Гэта і дзве Германіі: ФРГ і ГДР у 1949-1990 гадах, сучасныя Паўднёвая і Паўночная Карэя і іншыя. Лёс гэтых народаў у перыяд іх паасобнага існавання складваўся па-рознаму. Гэта ж адносіцца і да БССР і Заходняй Беларусі ў разгляданы намі час.
Заходняя Беларусь у складзе Польшчы знаходзілася на становішчы паўкалоніі. Польскія ўлады выкарыстоўвалі яе землі і насельніцтва як эканамічны прыдатак этнічнай польскай тэрыторыі. Тут фактычна не развівалася буйная прамысловая вытворчасць, заробная плата беларускіх рабочых на аналагічных працах была амаль у два раза менш, чым у польскіх. На землях сельскагаспадарчага прызначэння былі размешчаны звыш 100 тысяч асаднікаў – былых польскіх вайскоўцаў. Беларускія сяляне ў сілу гэтага рашэння польскіх уладаў і засілля польскіх памешчыкаў пакутавалі ад малазямелля.
Нацыянальна-культурная палітыка польскіх уладаў была накіравана на гвалтоўную паланізацыю насельніцтва заходнебеларускіх зямель. Да 1939 года тут былі зачыненыя ўсе беларускамоўныя школы. Такая палітыка польскай адміністрацыі парушала ўсе прынятыя самой Польшчай абавязкі ў адносінах да нацыянальных меншасцяў краіны згодна з Версальскім 1919 года пагадненнем і Рыжскім мірам 1921 года, дзе беларусам гарантаваліся правы на развіццё і выкарыстанне роднай мовы і нацыянальнай культуры.
Вельмі жорсткі палітычны рэжым дыктатара Польшчы маршала Ю.Пілсудскага, які ўсталяваў падчас дзяржаўнага перавароту ў 1926 годзе рэжым асабістай улады – «санацыі», бязлітасна распраўляўся з усялякім іншадумствам, з прадстаўнікамі беларускага нацыянальна-вызвольнага руху. На тэрыторыі Заходняй Беларусі з 1921 па 1925 гады беларускія патрыёты на чале з кіраўніцтвам КПЗБ (Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі) вялі сапраўдную партызанскую вайну супраць польскіх уладаў.
Іншым было становішча ў насельніцтва БССР. З пачатку 20-х гадоў у Савецкай Беларусі праводзілася палітыка, якая атрымала назву «беларусізацыя». У ходзе яе рэалізацыі былі заснаваныя вышэйшыя навучальныя ўстановы (першымі сталі БДУ і Інстытут беларускай культуры ў 1921 годзе). На мяжы 20-30-х гадоў ХХ ст. было вырашана і пытанне падрыхтоўкі ўласных кіруючых кадраў: 80 % партыйных і гаспадарчых работнікаў былі этнічнымі беларусамі. Хуткімі тэмпамі стваралася сучасная прамысловасць рэспублікі. За гады перадваенных пяцігодак з 1928 па 1941 гады аб'ём яе вытворчасці павялічыўся ў 11 разоў у параўнанні з 8-кратным ростам у цэлым па СССР (па дадзеных дзяржаўнай статыстыкі тых гадоў). Да пачатку 30-х гадоў у БССР было ліквідавана беспрацоўе, а да канца 30-х гадоў звыш 90% насельніцтва былі пісьменнымі.
У сельскай гаспадарцы БССР была завершана калектывізацыя, падчас якой у краіне была разгорнута сетка МТС (машынна-трактарных станцый), многія працаёмкія ручныя работы былі механізаваны.
У ходзе сацыялістычнага будаўніцтва ў БССР былі дапушчаныя памылкі і перагібы з боку як беларускага, так і саюзнага кіраўніцтва, рэпрэсіі ў адносінах да шэрагу слаёў беларускага грамадства (перш за ўсё да дзеячаў беларускай нацыянальнай культуры ў пачатку 30-х гадоў і сялянству ў ходзе масавай калектывізацыі). Аднак пазітыўныя вынікі дынамічнага развіцця савецкага беларускага грамадства ў міжваенны перыяд 20-30-х гадоў нельга не адзначыць.
Гістарычныя ўмовы і падзеі, звязаныя са знамянальнай датай для ўсяго беларускага народа, падвяргаліся і раней, падвяргаюцца і сёння выдасканаленай фальсіфікацыі і скажэнню з боку шэрага гісторыкаў і палітыкаў ліберальнага кірунку. Тут мы толькі пералічым найбольш распаўсюджаныя версіі і інтэрпрэтацыі гістарычных падзей канца 30-х гадоў ХХ стагоддзя.
Вядомы Пакт Рыбентропа-Молатава ад 23 жніўня 1939 года імі трактуецца як змова двух дыктатараў – Гітлера і Сталіна – па перадзеле свету. Тут СССР і яго правадыр Сталін ставяцца на адну дошку з фашысцкай Германіяй і Гітлерам і абвінавачваюцца як падпальшчыкі Другой сусветнай вайны. Уступленне савецкіх войскаў на тэрыторыю Заходняй Беларусі падаецца чытачу як падзел Польшчы паміж двума дыктатарамі – Гітлерам і Сталіным, а не вызваленне часткі беларускага народа ад чужога яму польскага рэжыму. Усяляк перабольшваюцца маштабы палітычных рэпрэсій у дачыненні да былых польскіх чыноўнікаў, афіцэраў польскага войска, кіраўніцтва падпольных антысавецкіх груповак на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Усяго было дэпартавана з заходніх абласцей Беларусі 123531 чалавек (гл.: Гісторыя беларускай дзяржаўнасці. Т.4. - Мінск, 2019. С. 91).
Вызваленчы паход Чырвонай Арміі, які пачаўся 17 верасня 1939 года, ажыццяўляўся сіламі Беларускага фронту пад кіраўніцтвам камандарма 2-га рангу М.Кавалёва ў складзе чатырох армій (3-й, 4-й, 10-й і 11-й), агульнай колькасцю звыш 200 тыс. чалавек. Пераважная частка насельніцтва заходніх абласцей Беларусі сустракала савецкіх воінаў кветкамі, хлебам і соллю. Нягледзячы на адсутнасць маштабных баявых дзеянняў паміж надыходзячымі часцямі Чырвонай Арміі і польскімі часткамі, страты Беларускага фронту склалі 316 чалавек забітымі і 642-параненымі (гл. Страты Узброеных Сіл СССР у войнах, баявых дзеяннях і ваенных канфліктах. Мн., 1993. С. 86-87).
Працэс юрыдычна-прававога афармлення факту ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад Савецкага Саюза быў завершаны рашэннямі пазачарговай 5-й сесіі Вярхоўнага Савета СССР 2 лістапада і 3-й пазачарговай сесіі Вярхоўнага Савета БССР 14 лістапада 1939 года. У склад БССР увайшла тэрыторыя плошчай 100 тыс.кв. км. з насельніцтвам 4,7 млн. чалавек. Плошча рэспублікі павялічылася са 125,6 тыс.кв. км да 225,6 тыс. кв. км., а насельніцтва – 5,6 млн. да 10,3 млн. чалавек.
Значны ўклад у працэс уз'яднання беларускай нацыі ўнеслі кіраўнікі і арганізатары нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі: А.Валынец, І. Дабрыян, М. Крыштафовіч, З. Паплаўскі, С. Прытыцкі, І. Урбановіч, У. Царук, У. Харужая і інш. Нельга не ўзгадаць і дзеячаў беларускай нацыянальнай культуры Я. Брыля, М. Васілька, М. Засіма, Ф. Пестрака, С. Новіка-Пяюна, А. Салагуба, М. Танка, У. Таўлая, якія многае зрабілі для абуджэння нацыянальнай годнасці беларусаў.
Уз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР прадухіліла пагрозу паланізацыі і асіміляцыі беларусаў. Гэты акт гістарычнай справядлівасці завяршыў працэс тэрытарыяльнай і этнаграфічнай кансалідацыі беларускай нацыі – неабходнага трывалага фундамента беларускай дзяржаўнасці.
К.гіст.н., дацэнт кафедры «Філасофія, Гісторыя і паліталогія»
А. Б. Бяссольнаў