Гомель у гады Вялікай Айчыннай вайны. Вызваленне Гомеля ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў

Апублікавана 26.11.2024 08:24

26 лістапада 1943 года – незабыўная дата для гамяльчан, для ўсіх жыхароў нашай краіны. У гэты дзень громам 20 артылерыйскіх залпаў з 224 гармат Масква просалютовала пра перамогу войскаў Беларускага фронту-вызваленні ад гітлераўскіх захопнікаў першага абласнога цэнтра БССР - нашага роднага Гомеля.

Доўгім і цяжкім быў шлях да гэтай знамянальнай падзеі для воінаў Чырвонай Арміі, партызан, падпольшчыкаў, працаўнікоў тылу.

З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны тысячы гамяльчан, звыш 70% камуністаў і камсамольцаў сышлі ў дзеючую армію. Тыя, што засталіся ў горадзе, пад кіраўніцтвам абласной і гарадской партыйных арганізацый, працавалі пад лозунгам «Усё для фронту, усё для перамогі!»

22 чэрвеня 1941 года у першай палове дня пад кіраўніцтвам сакратароў абласнога камітэта КП(б)б ф.у. Жыжанкова, А. П. Асадчага, I. П . Кожара прайшло пасяджэнне бюро абкама. Праз дзве гадзіны такое ж пасяджэнне адбылося ў Гомельскім гаркаме партыі.

З першых дзён вайны прадпрыемствы Гомеля пераводзіліся на выпуск ваеннай прадукцыі. Завод «Гомсельмаш», вядучае прамысловае прадпрыемства Гомеля, стаў выпускаць міны, снарады. Тут жа рамантаваліся танкі, артылерыйскія прылады, аўтамашыны. У цэхах станкабудаўнічага завода ім.Кірава вырабляліся гранаты, супрацьтанкавыя і супрацьпяхотныя міны. На базе завода былі створаны майстэрні па рамонце бронетэхнікі, гармат, цяжкіх мінамётаў. Кандытарская фабрыка «Спартак» асвоіла выпуск запальнай сумесі, якая ўжывалася для барацьбы з танкамі. Швейныя фабрыкі і майстэрні перайшлі на пашыў абмундзіравання і амуніцыі.

4 ліпеня 1941 г. ДКА (Дзяржаўны камітэт абароны) прыняў рашэнне аб пачатку эвакуацыі прамысловых прадпрыемстваў прыфрантавой паласы. Асабліва напружана праца па эвакуацыі праходзіла ў Гомелі ў пачатку жніўня. Кіраваў ёю спецыяльны штаб на чале з намеснікам старшыні аблвыканкама Р. Я. Карасікам.

За кароткі тэрмін на Урале, у Паволжы Казахстан, Сібір было перамешчана 42 прамысловыя прадпрыемствы, звыш 80 тыс. гамяльчан. Толькі для эвакуацыі абсталявання завода «Гомсельмаш», станкабудаўнічага і паравозавагонарамонтнага заводаў было задзейнічана 2,5 тыс.вагонаў. Прычым эвакуацыя з набліжэннем фронту да горада выраблялася пад бесперапыннымі бамбёжкамі горада варожай авіяцыяй. Ужо з верасня 1941 г.гэтыя прадпрыемствы пачалі выпускаць прадукцыю для патрэб абароны. Абарончыя баі за Гомель пачаліся ў пачатку ліпеня 1941 г., калі войскі Заходняга фронту атрымалі загад Вярхоўнага Галоўнакамандавання ўсімі сіламі абараняць Гомель. Для арганізацыі абароны ў Гомель прыбыў Маршал Савецкага Саюза С.М. Будзёны. Тут жа ў Гомелі знаходзіліся ЦК КП (б) б, СНК БССР, ЦК ЛКСМБ.

Для непасрэднай абароны Гомеля ў ліпені 1941 г.быў створаны Гомельскі баявы ўчастак (генерал п. п. Корзун). З мэтай узмацнення 21 арміі, якая абараняла подступы да Гомеля, у пачатку ліпеня на базе знішчальных батальёнаў быў створаны полк народнага апалчэння (камандзір ф.е. Уткін), а таксама асаблівы батальён Гомельскага гарнізона (камандзір - маёр м. С. Ісаеў).

Сотні гамяльчан змагаліся на подступах да Гомеля ў складзе 151 і 132 стралковых дывізій, 17-й асаблівай дарожна-будаўнічай брыгады.

Асабліва жорсткімі былі баі за Гомель, якія праходзілі 14-19 жніўня 1941 г. народныя апалчэнцы вызначыліся ў баях за Титенку, Мільчу, Севрюки, Сямёнаўка, Пакалюбічы.

19 жніўня пасля масіраванага штурму гітлераўцы ўварваліся на ўскраіны Гомеля. Да 21.00 большая частка горада была захоплена праціўнікам. У 23 гадзіны апошнія часці Чырвонай Арміі згодна з загадам камандавання па пантонных мастах пакінулі Гомель. Баі за Навабеліцу працягваліся да 23 жніўня.

50-дзённая барацьба на Гомельскім напрамку, 12-дзённая абарона Гомеля мелі выключна важнае значэнне ў пачатковы перыяд вайны. Гітлераўскае камандаванне задзейнічала на Гомельскім напрамку 25 дывізій, тым самым прыслабіўшы наступальную моц сваіх войскаў на Смаленскім кірунку. Гітлераўцы страцілі 80 тыс. салдат і афіцэраў, больш за 200 танкаў, каля 100 самалётаў, шмат іншай баявой тэхнікі.

Звыш 800 дзён працягвалася акупацыя Гомеля гітлераўскімі войскамі.

У аператыўных адносінах Гомель быў уключаны ў зону армейскага тылу групы армій «Цэнтр». Улада ў горадзе апынулася ў руках камандавання 221-й дывізіі, ваенна-палявых камендатур. Гомельскі гарнізон налічваў звыш 3,5 тыс. салдат і афіцэраў. Горад быў разбіты на 6 паліцэйскіх участкаў, кожны з якіх складаўся з 40 прыставаў, ураднікаў, квартальных і паліцэйскіх.Тэрор стаў штодзённай з'явай. Рэпрэсіям у першую чаргу было падвергнута яўрэйскае насельніцтва. На тэрыторыі Гомеля існавалі 4 гета (агульная колькасць – звыш 4 тыс.чалавек). У пачатку лістапада 1941 г. іх насельніцтва было знішчана.

Каля 100 тыс. чалавек было закатавана ў Гомельскім цэнтральным перасыльным лагеры (Дулаг 121).

У горадзе дзейнічала каменданцкая гадзіна. Перамяшчэнне ў горадзе і за яго межамі ў забаронены час строга спынялася. За парушэнне-расстрэл на месцы.

Нягледзячы на вельмі жорсткі акупацыйны рэжым, у горадзе і яго ваколіцах пачаўся ўзброены супраціў захопнікам. Барацьбу з ворагам ўзначалілі абласны і гарадскі падпольныя камітэты КП (Б)б на чале з I. П. Кожарам і Е. I. Барыкіным.

Пад кіраўніцтвам падпольнага аператыўнага цэнтра, кіраўніком якога быў прызначаны т. с. Барадзін, пачалі сваю дзейнасць падпольныя групы т. в. Блинкова, е. і. Каленикова, у.і. Сухова, Д. Я. Навумавай, Д. Е. Скарыны, Н. У. Піваварава і інш.

Усяго ў гады акупацыі ў Гомелі дзейнічала да 90 падпольных груп (каля 500 удзельнікаў). Значная частка падпольшчыкаў загінула. Сярод іх - Т.С. Барадзін, I. Б. Шылаў, Р. I. Цімафеенка, А. Л. Ісачанка, Н. З. Жалезнякоў, Р. П. Гапееў і інш. Асабліва вялікія страты Гомельскія падпольшчыкі панеслі ў сярэдзіне 1942 г.

У пачатку 1943 г. у Назараўскім лесе (3 км ад горада) былі расстраляныя звыш 200 рабочых паравозавагонарамонтнага завода, актыўна сабатаваць загады акупацыйных уладаў, дырэкцыі завода.

У дваццатых чыслах жніўня 1941 г. у ваколіцах Гомеля пачаў дзейнічаць партызанскі атрад «Бальшавік». Камандзірам яго быў прызначаны ўдзельнік грамадзянскай вайны(1918-1920), былы дырэктар аўтарамонтнага завода I. С. Федасеенка, камісарам – сакратар гаркама КП(б)Б С. Ф. Антонаў. Пры атрадзе знаходзіўся падпольны гарадскі камітэт КП(б)Б, падпольны гарадскі камітэт ЛКСМБ.

У кастрычніку 1943 г.атрад быў ператвораны ў брыгаду з той жа назвай. У яе склад увайшлі тры партызанскія атрады «Бальшавік», «Патрыёт Радзімы», ім. В. П. Чкалава.

За перыяд акупацыі партызаны толькі Паўднёвай зоны Гомелыцины знішчылі каля 7 тыс. салдат і афіцэраў праціўніка, пусцілі пад адхон 769 варожых эшалонаў, ўзарвалі 12983 рэйкі, 418 мастоў, знішчылі 149 км тэлеграфнай і тэлефоннай сеткі.

Старшы выкладчык
кафедры «Філасофія, гісторыя
і паліталогія» Н.А. Рабцава